व्याकरण-बोधः
आवश्यक-पारिभाषिक-शब्दाः
Basics First
Download Grammar Overview Slides| Term | Also Known As | What it means | Notes |
| अक्षरः | वर्णः | letter or alphabet | Any vowel or consonant |
| स्वरः | अच् वर्णः | A vowel | Example: अ, आ, इ, ई |
| व्यञ्जनम् | हल् वर्णः | A consonant | Example: क्, ग्, फ्, म् |
| प्रत्ययः | suffix | ||
| तिङन्तपदम् | क्रियापदम्/तिङन्तम् | verb | Example: पठति |
| सुबन्तपदम् | नामपदम्/सुबन्तम् | noun | Example: जलम् |
| प्रातिपदिकम् | root form of a noun (nominal base) | Example: राम, माला | |
| Notes on प्रातिपदिकम् | |||
| A प्रातिपदिकम् is identified by the the ending letter (वर्णः). For example: राम is अकारान्तशब्दः, माला is आकारान्तशब्दः | |||
| लिङ्गम् | gender | There are 3 genders: पुंलिङ्ग, स्त्रीलिङ्ग, नपुंसकलिङ्ग Each प्रातिपदिकम् has one of the three genders. The gender of a word does not necessarily indicate its sex. |
|
| वचनम् | number, indicates number of objects | There are 3 numbers in Sanskrit language: एकवचन (singular), द्विवचन (dual), बहुवचन (plural) |
|
| विभक्तिः | conjugation | A noun usage form in a sentence A प्रातिपदिकम् can be conjugated into 7 विभक्तिs. The 7 विभक्तिs are identified serially - प्रथमा, द्वितीया, etc. till सप्तमी. संबोधना is also a form of प्रथमा विभक्ति. |
|
| विभक्तिप्रत्ययः | सुप् प्रत्ययः | suffix added to प्रातिपदिकम् to derive a noun form | There are 21 सुप् प्रत्ययs. (One प्रत्यय for each विभक्ति and वचनम्) |
| सुबन्तपदम् (नामपदम्) = प्रातिपदिकम् + (सुप्) प्रत्ययः | Example: रामः, रामेण, मालया, आसने | ||
| सर्वनामपदम् | pronoun | Example: अहम् (I), त्वम् (you) It is a form of सुबन्तपदम् |
|
| अव्ययम् | indeclinable | a word which has same form in all लिङ्ग, विभक्ति or वचन Example: कुत्र (where) It is a form of सुबन्तपदम् |
|
| धातुः | root (crude) form of a verb | Example: गम्लृ | |
| Notes on धातुः | |||
| धातुs in Sanskrit are categorized into 10 groups (दशगणाः). These groups are identified by the first धातु in that group (as listed by Panini) or serially. For example: प्रथमगणः or भ्वादि गणः (The group starting with the धातु भू) | |||
| पुरुषः | person | A धातु can be conjugated in 3 persons and 3 numbers. प्रथम पुरुष, मध्यम पुरुष, उत्तम पुरुष |
|
| प्रथमपुरुषः | Third person in English grammar | Denotes "he/she/it" is the subject of the verb Example: पठति |
|
| मध्यमपुरुषः | Second person in English grammar | Denotes "you" is the subject of the verb Example: पठसि |
|
| उत्तमपुरुषः | First person in English grammar | Denotes "I/we" is the subject of the verb Example: पठामि |
|
| वचनम् | number, indicates number of objects | There are 3 numbers in Sanskrit language: एकवचन (singular), द्विवचन (dual), बहुवचन (plural) |
|
| लकारः | tenses and moods for verbs only | There are 10 लकारs | |
| तिङ् प्रत्ययः | a suffix added to a धातुः as per लकारः | ||
| विकरणप्रत्ययः | a suffix added to a धातुः as per its group | ||
| तिङन्तपदम् (क्रियापदम्) = धातुः + विकरणप्रत्ययः + तिङ् प्रत्ययः | विकरणप्रत्ययs are applicable in only लट्, लङ्, लोट् and विधिलिङ् लकारs | ||
| वाक्यम् | sentence | A sentence in Sanskrit can contain ONLY सुबन्तपदम्s or/and तिङन्तपदम्s (and nothing else). | |
| लट् लकारः | वर्तमान काल | present tense | Example: गच्छति |
| लङ् लकारः | अनद्यतन भूतकाल | past tense - imperfect (not today) | Example: अगच्छत् |
| लुङ् लकारः | सामान्य भूतकाल | past tense - aorist (general) | Example: अगमत् |
| लिट् लकारः | परोक्ष भूतकाल | past tense - perfect (out of sight) | Example: जगाम |
| लुट् लकारः | अनद्यतन भविष्यत्काल | future tense - 1st (not today) | Example: गन्ता |
| लृट् लकारः | सामान्य भविष्यत्काल | future tense - 2nd (general) | Example: गमिष्यति |
| ल्रुङ् लकारः | conditional mood | Example: अगमिष्यत् | |
| लोट् लकारः | imperative mood | Example: गच्छतु | |
| विधिलिङ् लकारः | potential mood | Example: गच्छेत् | |
| आशीर्लिङ् लकारः | benedictive mood | Example: गम्यात् | |
| परस्मैपद/आत्मनेपद | One of the two forms a verb may take | A verb may be in one of these forms | |
| परस्मैपदि धातुः | verb which takes only परस्मैपद forms. Example: पठति |
||
| आत्मनेपदि धातुः | verb which takes only आत्मनेपद forms. Example: वन्दते |
||
| उभयपदि धातुः | verb which takes both परस्मैपद/आत्मनेपद forms. Example: नयति / नयते |
||
| सकर्मक धातुः | transitive verb | verb which needs an object Example: पठ (read) |
|
| अकर्मक धातुः | intransitive verb | verb which does need an object Example: हस (laugh) |
|
| कर्तरि प्रयोगः | active voice | sentence usage where verb form is as per the subject Example: सा पुस्तकं पठति (She reads a book.) |
|
| कर्मणि प्रयोगः | passive voice | sentence usage where verb form is as per the object Example: तया पुस्तकं पठ्यते (The book is read by her.) |
|
| भावे प्रयोगः | passive impersonal voice | sentence usage where verb denotes abstract sense of action Example: तया हस्यते (Being laughed by her.) |
|